مرنا ژیانێ، ل به‌ر سته‌مكاریا گه‌ڤێن ئه‌ڤرۆ – به‌شێ دوو
جوان عزه‌ت
دوو جورێن فاكته‌ران یێن گرنگ بۆ ڤه‌كرنا ده‌رازینكا ژیانێ هه‌نه، ئه‌و ژى ژێرخانا ئابوورى و فاكته‌رێ سیاسى. ژێرخانا ئابوورى، ئێكه ژ فاكته‌رێن بهێز راگریێن گه‌شه‌كرنا كه‌رتێ ئابوورى، ئه‌ڤ كه‌رته رێكێ بۆ به‌رهه‌مهێنانا بازارێ ئازاد خوه‌ش دكه‌ت و ژین و ژیارا خه‌لكى ڤه‌دگوهێزیته بارۆدوخه‌كێ سه‌قامگیر و دابینكرى ، چونكو ئابوور دشێت گه‌له‌ك كێشه‌یێن ژیانێ و جڤاكى ب گشتى چاره‌سه‌ر بكه‌ت، هه‌تا بۆ خورتبوون پشكه‌فتنا چه‌مكێ خزمه‌تگوزاریا ده‌وله‌تێ هه‌ولدانه‌كه پاراستى یه.
ده‌مێ ده‌ستهه‌لات ئابوورا وه‌لاته‌كێ رێڤه‌ببه‌ت، پێتڤیه به‌رنامه و نه‌خشه‌سازیه‌كێ بۆ گه‌شه‌كرنا كه‌رتێ ئابوورى هه‌بیت، ئه‌و ژى ستراتیژیا ئابوورى، پاراستنا ئابوورى و دانانا پلان و ده‌ستنانكرنا ئارمانجێ بزانیت دێ چ كار كه‌ت و به‌ره‌ڤ كیڤه به‌ت؟ نابیت حكومه‌ت ئابوورا وه‌لاتى خوه ب چالاكیێن به‌ره‌لایى برێڤه‌ببه‌ت، چونكو ئابوورا به‌ره‌لایى خوه‌شگوزه‌رانیێ بۆ مڵله‌تى په‌یداناكه‌ت، به‌لكو دێ باندورێ كه‌ته سه‌ر بارۆدوخێ كۆمه‌لایه‌تى و ئه‌و ژى دێ زیانێ گه‌هینیته بارۆدوخێ سیاسى یێ وه‌لاتى. هندى فاكته‌رێ سیاسى یه، كارڤه‌دانه‌كه ژ پێخمه‌ت ئاڤاكرنا تاكه‌كێ خودان بنگه‌هـ و ستراتیژیه‌كا سه‌ربه‌خۆ، دشێت گه‌له‌ك سه‌متێن ژیانێ دبوارێ، هزرى و ئه‌قلى دا چالاك و ب رێكخستن بكه‌ت.
به‌لێ ده‌مێ ئارمانجا سیاسه‌تێ هه‌ولدانا كێمتر خوه‌گونجاندنێ بیت، هینگێ كه‌د و به‌رهه‌مێ خوه راده‌ستى حكمه‌كێ دائێخستى و ڕه‌هایى دكه‌ت و نه‌شێت د ئیستگه‌هێ تیۆرى بۆ یێ پراكتیكى بچیت. دیسان سیاسه‌تا خێرا وێ شه‌ر بیت ب ساناهى دشێت ژیانێ ژ تاكى وه‌ربگریت ب تایبه‌تى ئه‌و كه‌سێ بێ پرۆژه و نه ئازاد و دویرى هزرا بێ ئارمانج هه‌ر زوى ڤالا دكه‌ت و بێ كارێكته‌ر دهێلیت.
تاك وه‌ك سیسته‌م پێدڤى ب هنده‌ك هه‌ول و باوه‌ریێن موكمه، به‌لێ مه‌رجه‌كێ ب ئه‌ركێ كه‌سێ داهێنه‌ر رابیت و وه‌ك یین دى هزر نه‌كه‌ت، ژ به‌ركو چه‌مكێ ئابوور و سیاسه‌تێ زوربه‌یا جاران گوهه‌رینێن مه‌زن ب سه‌ردا دهێن، هه‌تا شه‌رێن ناڤخوه‌یی و ده‌وله‌تان ژى ژ بۆ ده‌ستڤه‌ئینانا كارێن ئابوورى یێن بووینه ئه‌گه‌رێ ژناڤبرن و تێكدانا سه‌قامگیریا بارێ ژیانكرنێ، نێزیكترین نموونه/ ئه‌گه‌ر ل روژهه‌لاتێ به‌حس بكه‌ین، ژوان ژى ئابوورا هه‌رێمێ نه‌بوویه جهێ وێ چه‌ندێ، كو بشێت پرۆژه‌یێن تایبه‌ت و كه‌رتێن کشتوكاڵى هه‌تا راده‌یه‌كێ زێده بكه‌ت. ئه‌گه‌ر هه‌بن ژى ب رێژه‌یه‌كە كێم بوونه، چونكو د دیرۆكا مروڤایه‌تیێ دا حكومه‌تان، پێدڤى ب دوو سیسته‌مێن ئابوورى یێن گرنگ هه‌یه، كو ئه‌و سیسته‌م دشێن ڕۆلێ خوه ب شێوه‌یەكێ ئه‌كتیڤ دناڤ ژین و ژیارا خه‌لكه‌كێ دا ببینن. یا ئێكێ سیسته‌مێ ئیشتراكى، كو حكومه‌ت راسته‌وخۆ به‌شداریێ تێدا دكه‌ت.
یا دوویێ سیسته‌مێ سه‌رمایه‌دارى، كو ب رێكا ڤى سیسته‌مى ژى كه‌رتێن تایبه‌ت دهێنه ڤه‌كرن/ وه‌كى دامه‌زراندنا چه‌ند پرۆژه‌یێن خۆراكى، كه‌ره‌ستێن دارى، سازكرنا مول و كۆمپانى، به‌شێن ناڤخوه‌یى ژ دروستكرنا به‌رهه‌مێن پێشه‌سازى و پێتڤیێن وه‌به‌رهێنانێ و دابینكرنا گه‌شت و گۆزاره‌كا بێ كێم وكاسى. ئه‌ڤه ل هه‌رێمێ دبیت هنده‌ك ژ وان كه‌فتبن كارى به‌لێ نه هه‌مى. له‌ورا ئه‌گه‌ر ب هاریكاریا ڤان كه‌رتان یاسایه‌ك بهێته ده‌ركرن. كو ئه‌و یاسا ببیته هاریكارى بو پێشڤه‌برنا شیانێن مرۆڤى، هینگێ ب باوه‌رم ئیدى خه‌لك دێ ب شێوه‌یەكێ دى ژیانا خوه دابین كه‌ن، كو ئه‌و ژى به‌رامبه‌رى كار و خزمه‌تێن حكومه‌تێ بشێن ئه‌ركێ خوه بجهـبینن و مافێن خوه وه‌رگرن و نه‌خاسمه بنه خودان جۆره‌كێ دى یێ به‌رپرسیاریێ.
هزربكه، كه‌رتێ سه‌رمایه‌داریێ د بنیات دا، كه‌رته‌كێ ئالۆز و ب كێشه بوویه، هه‌تا ئه‌گه‌ر بنێرین زوربه‌یا جاران سیسته‌مێ ئابوورى ل وه‌لاتێن ده‌رڤه بوویه ئه‌گه‌رێ په‌یداكرنا رێژه‌یه‌كا زۆر یا قه‌یرانان، به‌لێ هنده‌ك ب شێوەیەكێ كێم ده‌رباز دبن هنده‌ك ژى ب شێوه‌كێ درێژ دمینن و زوى ناهێنه چاره‌سه‌ركرن.
ئه‌ڤجار ئه‌و ئاسته‌نگێن ب رێكا ڤان قه‌یرانان په‌یدا دبن. باندۆرێ دكه‌نه سه‌ر ره‌وش و هزرا تاكى، وه‌لاتى، جڤاكى، خێزانێ و هه‌تا دگه‌هیته بنه‌مایێن ده‌وله‌تێ یا به‌رچاڤه ئه‌ڤه ژى جوره‌كێ دى یێ نه‌خۆشیێ د سایكۆلۆژى و ساخله‌میا تاكى دا په‌یداكه‌ت، چونكو مه‌زنترین كاره‌سات ئه‌وه، مرۆڤ راستێن ژیانا خوه دگه‌ل دوهى یێ خوه ببینیت و بریارێن ئه‌ڤرۆ ب خاپاندنى و پشتگوهـ هاڤێتى بهێنه دیتن ب تایبه‌تى د ڤێ مه‌مله‌كه‌تێ دا، ئیدى هزرا تاكه‌كه‌سى گه‌هشتیه راده‌یه‌كێ كو مرۆڤ دشێت بێژیت، زۆرێ خراپ و ب زه‌حمه‌ته.
ژ بلى وێ جوره ته‌مبه‌لى، لاوازى، بێ ئومێدى و نه وه‌راركرن ژى بخوه‌ڤه گرتییه، ئانكو رۆژ بۆ رۆژى یا دیاردبیت، كو هزرا وى ل به‌رامبه‌ر هێزا ماددى و مه‌عنه‌وى یا دبیته به‌رهه‌مێ نه ئه‌كتیڤبوون و نه كاراكرنێ.
ئه‌نجام/ دڤێت بزانین، چه‌ند ژیان به‌ره‌ڤ پێشكه‌فتنێ دچیت، هند دراڤ و هزرا ژیانێ ژى ل سه‌ر مرۆڤى زه‌حمه‌ت دكه‌ڤیت، چونكو ژ روویێ ماددى ڤه، ژیان هنده‌ك ئالاڤێن نوى دگه‌ل خوه دئینیت وه‌كى چاوانیا گوهه‌رینا مودێل، ئه‌لكترونیات و سالۆخدانا خوشى و پێداویستێن رۆژانه، هه‌روه‌ها ژ روویێ معنه‌وى ژى ڤه، بارێ وێ به‌رب گوهه‌رینا مه‌عریفێ، ته‌كنۆلۆژیایه‌كا بله‌ز و وه‌راره‌كا سه‌رده‌مانه دچیت، ئه‌ڤجار گرنگه تاكێ كورد ژ نها و پێدا ئه‌رك و مافێن خوه ل سه‌ر خوه بده‌ته ئاڤاكرن، هه‌تا د جیهانا سه‌رده‌م دا ب رێكا دامه‌زراندنا پلان و پرۆژه‌یێن نوى، هه‌ولبده‌ت بۆ هه‌مى ته‌خ و چینین جڤاكى ببیته فاكته‌رێ هێز و هزرێ و ڤه‌كرنا كلیلا زانین و ره‌وشنگه‌ریێ.
